Kapitalisme verbeteren, niet verketteren of idealiseren

Door Willem Schramade

Het verketteren van kapitalisme is helaas weer helemaal in. Volgens extreemlinkse geluiden zou kapitalisme “fascistisch“ of “inherent racistisch” zijn, terwijl stemmen op extreemrechts menen dat “het grootkapitaal” erop uit is onze vrijheid te knechten. Het is van beide flanken klinkklare onzin, opgediend met totalitaire “oplossingen” die ons van de regen in de drup zouden brengen. De klachten gaan bovendien voorbij aan de enorme verdiensten van het kapitalisme: nooit eerder zijn zoveel mensen aan de armoede ontsnapt als in de afgelopen 200 jaar, dankzij de innovatie, welvaartsgroei en verbeterde leefomstandigheden die kapitalisme ons hebben gebracht. Ter illustratie: de levensverwachting steeg wereldwijd met zo’n 40(!) jaar.

Er is echter wel een schaduwzijde: met ons enorme verbruik van grondstoffen overbelasten we de aarde in zo grote mate dat we op een ecologische ramp afsteven. En de oorzaak daarvan ligt niet zozeer in jouw of mijn behoefte aan een biefstuk of vliegreis, maar aan weeffouten in ons economisch systeem. In een eerlijk, efficiënt en veerkrachtig economisch systeem draait iedereen op voor de schade die hij aanricht. Dat is in ons huidige systeem onvoldoende het geval: bedrijven kunnen ermee wegkomen, ja worden er zelfs voor beloond en toe gestimuleerd, om grote kosten op de samenleving af te wentelen (‘externaliteiten’, in economentaal) . Als je, door mensen in Bangladesh uit te buiten, of door meer CO2 uit te stoten, lagere kosten hebt dan kun je daarmee de concurrentie verslaan, je aandeelhouderswaarde maximaliseren en je bonus binnenhalen. Dat dit gebeurt is niet de schuld van kapitalisme an sich, maar van politieke onwil om grenzen te stellen. Kapitalisme werkt binnen een samenleving, die zelf kan aangeven welke activiteiten wel of niet op een markt plaats mogen vinden, en zo ja, hoe. Politici kunnen het systeem eerlijker, efficiënter en veerkrachtiger maken door externaliteiten te beprijzen (CO2) dan wel te verbieden (uitbuiting). Precies volgens het schadeprincipe van John Stuart Mill. Dan kunnen bedrijven zich verantwoordelijk gedragen zonder tegen hun (korte termijn) eigenbelang te handelen.

Helaas ontbreekt daartoe nog steeds de politieke wil en hebben we, uit oogpunt van economische efficiëntie deels terecht, de afgelopen decennia vooral heel veel grenzen aan onverantwoordelijk gedrag opgeheven, met alle maatschappelijke kosten van dien. Er lijkt nu wel een kentering op komst. Er is toenemende zorg over klimaatverandering en ongelijkheid. En in rechtszaken tegen Shell en de staat, heeft de rechter overheid en bedrijfsleven op de vingers getikt.

De reactie op die uitspraken was voorspelbaar: verdedigers van de status quo schreeuwden moord en brand dat bedrijven werden weggepest en dat het Nederlandse vestigingsklimaat in gevaar was. Bedrijven zouden zelf wel weten wat het beste was. En noch overheden noch rechters hadden zich te bemoeien met de almachtige markt, die immers vanzelf efficiënte uitkomsten oplevert.

Dergelijke onvoorwaardelijk steun aan grote bedrijven en is bijna net zo naïef als het verketteren van grote bedrijven. En het idealiseren van kapitalisme als machine die automatisch goede resultaten oplevert, is niet veel beter dan het verketteren van kapitalisme. Markten zijn geen doel op zich, maar een middel om vrijheid, welvaart en welzijn te bereiken. Als we niet opletten dan ontaarden ze in monopolies of oligopolies waarin enkelen de rest kunnen uitbuiten voor hun portemonnee, ten koste van onze vrijheid. Rusland is daar een triest voorbeeld van.

Kapitalisme is complementair aan en goed vergelijkbaar met democratie. Ten eerste zijn beide systemen weliswaar niet perfect, maar wel veel beter dan de alternatieven. Ten tweede zijn ze allebei werk in uitvoering dat voortdurend onderhoud vereist, iets wat na de overwinning op het communisme onvoldoende gebeurd is. Voor een gezonde democratie hebben we goed burgerschap nodig en voor gezond kapitalisme moeten we zelf de grenzen en voorwaarden van markten aangeven. Duurzaam kapitalisme is mogelijk en noodzakelijk: binnen sociale en planetaire grenzen. Daarvoor moeten politici, en dus wij als kiezers, verantwoordelijkheid nemen, in plaats van ons te laten afleiden door identiteitskwesties.

Een eerlijker systeem vraagt ook om eerlijkere analyses. In een recent stuk in het FD pleitte VNO-NCW weliswaar terecht voor een duidelijke koers van de overheid, maar liet daarbij na de vinger op de zere plek te leggen: de rol van grote bedrijven en belangenorganisaties in het traineren van die duidelijkheid door van alles te dwarsbomen wat op korte termijn ongunstig lijkt.

Mensen die kapitalisme verketteren verschillen op een manier niet van bedrijven die weigeren hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te dragen: met hun simplisme staan ze oplossingen in de weg en vergroten ze de polarisatie. Ironisch genoeg gaan ze daarmee ook in tegen hun eigenbelang. Want wie kapitalisme en eigendom verkettert, die vervreemdt zich van de middenklasse en kan acceptatie van zijn doelen op zijn buik schrijven. En onverantwoordelijke bedrijven verliezen uiteindelijk hun ‘license to operate’ en moeten vrezen voor hun voortbestaan. Reken maar dat de discussies in de boardrooms momenteel heftig zijn. We leven in een tijd van transities, waarin aanpassingsvermogen cruciaal is en gestolde opvattingen steeds minder effectief zijn. Dus laat de dogma’s los en kijk met open vizier naar de mogelijkheden om kapitalisme te verbeteren.

Voor Nieuwe Vrije Eeuw, door Willem Schramade https://twitter.com/WSchr75