De VVD op het snijvlak

Kan een AI-taalmodel van Frits Bolkestein de VVD uit het slop helpen?

Door Joost Smits

Met het vertrek van Mark Rutte uit de politiek komt de VVD voor de keuze te staan wat voor partij ze wil zijn. Uit de data van de verkiezingsuitslagen blijkt dat de tijd van middenpartijen die brede segmenten van de samenleving kunnen representeren voorbij is. Binnen de VVD zijn de vleugels — dubbelzinnig ooit “vlerken” genoemd door Hans Wiegel — steeds meer uitgegroeid tot bastions die elkaar bestoken. In de media treden nu zelfs VVD-leden op die onder VVD-vlag besluiten wetgeving niet uit te voeren. Deze stammenstrijd zal slechts opleveren dat één bastion overwint en voortaan de merknaam VVD zal dragen, en de andere stam vertrekt.

De oplossing ligt volgens mij in een terugkeer naar wat de bastions ooit gemeenschappelijk hadden en toch hoge ogen gooide bij de verkiezingen. Dat is een herwaardering van het liberalisme van Frits Bolkestein, dat zich kenmerkte door durf en een duidelijke visie. Een taalmodel van zijn werk kan mogelijk bijdragen aan een nieuwe toekomst voor de VVD.

Historie

Uit verkiezingsdata blijkt dat de VVD-achterban sinds 2006, het jaar van de lijsttrekkersverkiezing met Rita Verdonk en de oprichting van de PVV, steeds meer is gaan schommelen, met een tijdelijk dieptepunt (qua volatiliteit) in 2012 en na 2017. Vanaf 2006 trekt de PVV voornamelijk kiezers in minder welvarende buurten dan de traditionele VVD-buurten. In PVV-buurten is ook de SP vaak populair. Daardoor was PVV wel een concurrent op “rechts”, maar niet direct onder VVD-aanhang.

In 2012 werd de VVD met bijna 41 zetels groter dan ooit bij de kiezers. Dat jaar waren er ook meer leden dan sedert 2007. Dat ledental is daarna niet meer overtroffen. Blijkbaar waren veel nieuwe belangstellenden naar de VVD gekomen.

In 2017 was een deel van de kiezers in traditionele VVD-buurten gecharmeerd van Thierry Baudet’s Forum voor Democratie. Normaal gesproken balanceert de VVD tussen het christelijke CDA en de sociaal-liberale D66, maar er ontstond een nieuwe speler die kritiek had op migratie, Europese inmenging en al te vergaand klimaatbeleid. Vanaf 2019 scoorde Forum vooral in PVV-buurten.

In 2021 keerden veel kiezers terug naar de VVD, wat leidde tot een grotere afstand van D66. De VVD-kiezer was “verrechtst”, zogezegd. Maar het kabinet Rutte IV maakte opnieuw afspraken in een coalitie met D66, CDA en ChristenUnie.

Tussen 2021 en de Provinciale Statenverkiezingen van 2023 zagen we dat een groot deel van deze kiezers overstapte naar partijen als de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas. In november 2023 stemde een deel van deze kiezers op Pieter Omtzigts Nieuw Sociaal Contract (NSC), opnieuw op BBB, en zelfs op de PVV. Hierdoor is de resterende VVD in het politieke speelveld dichter bij D66 komen te staan dan voorheen.

Erfgenaam

Het ledental van de VVD is nu ongeveer de helft van wat het was in 2003. In de huidige groep VVD-leden bestaan twee belangrijke groepen: links-liberalen, gericht op klimaat en sociale rechtvaardigheid, en klassiek-liberalen, die economische vrijheid en beperkte overheidsbemoeienis belangrijk vinden.

Op basis van de analyse van de laatste verkiezingsuitslagen lijken de links-liberalen de ware erfgenamen van de VVD te zijn, omdat veel andere aanhangers al een tijdje niet meer op de VVD stemmen. Echter, de vraag rijst of de VVD, nu ze geen brede volkspartij meer is, kan blijven bestaan als een partij die rechts van D66 staat.

Als de VVD nu links-liberaal is, is het vormen van een coalitie met PVV, NSC en BBB erg ingewikkeld. Een coalitie met Premier Timmermans van GroenLinks-PvdA, NSC en D66 ligt dan meer voor de hand.

Bolkestein

Er bestaat een derde weg die de eerder genoemde bastions overkoepelt. Een belangrijke reden voor de neergang van middenpartijen is hun focus op korte-termijnbeloften om verkiezingen te winnen. Politiek draait echter ook om het vertegenwoordigen van verschillende bevolkingsgroepen. Vooral nu, in een tijd waarin mensen moeite hebben met het begrijpen van besluiten en deze managementgerichte politiek faalt in het oplossen van grote hedendaagse problemen, en soms zelfs bijdraagt aan die problemen. Voorbeelden hiervan zijn de kwestie over het Gronings gas, de Toeslagenaffaire, maar ook de woningnood, de migratiekwestie en de stikstofdiscussie.

Er is voor de VVD dus een eenduidige liberale leidraad nodig, en die zal niet iedereen bekoren. Maar zo’n leidraad moet wel duidelijk zijn en gericht op het actief aanpakken van problemen in plaats van het uitstellen van beslissingen.

In 1998 behaalde Frits Bolkestein met de VVD 38 zetels, wat net iets minder is dan in 2012, maar meer dan in alle andere Tweede Kamerverkiezingen sindsdien. Bolkesteins ideeën zijn vastgelegd in vele boeken en artikelen. Persoonlijk vind ik ze wat conservatief, maar ze zijn aantrekkelijk vanwege de grondige argumentatie over onderwerpen als maatschappij, economie, migratie, Europa, veiligheid en binnenlands beleid. Hoewel zijn werken niet direct ingaan op het klimaat, een urgente hedendaagse uitdaging, geloof ik dat de liberale grondbeginselen die hij beschrijft ook waardevolle inzichten kunnen bieden voor een liberaal klimaatbeleid. De principes van vrijheid, verantwoordelijkheid en innovatie, die centraal staan in zijn gedachtegoed, kunnen richting geven aan hoe de VVD om kan gaan met klimaatverandering en duurzaamheid.

Taalmodel

Natuurlijk is er maar één Frits Bolkestein. Hij is onvervangbaar en van grote betekenis voor de VVD. Maar zijn boeken gaan niet over de huidige uitdagingen zoals oorlog op het Europese continent, veel grotere migratievraagstukken dan in zijn tijd en, al genoemd, voelbare klimaatverandering.

Veel is al bekend over ChatGPT van het Amerikaanse bedrijf OpenAI. Maar minder bekend is hoe krachtig soortgelijke taalmodellen zijn in het leren van specifieke teksten om nieuwe inhoud over nieuwe thema’s te creëren.

Ik wil zeker niet de koers van de VVD overlaten aan een AI, noch Bolkesteins werk gebruiken voor een nieuwe toepassing zonder toestemming, of beweren dat AI de rol van mensen kan overnemen. Een betere aanpak zou vast zijn om een commissie van VVD-leden te vormen die Bolkesteins werk gebruikt om advies te geven over de koers van de VVD.

Toch, aangezien Bolkesteins boeken beschikbaar zijn via de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren, heb ik als praktische proef een taalmodel getraind met zijn werk en dit toegepast op teksten van moties van de Algemene Ledenvergadering van de VVD op 27 januari 2024.

Dit is niet bedoeld om te speculeren over wat Bolkestein zelf zou zeggen, maar om zijn ideeën toe te passen op hedendaagse vraagstukken.

Bijvoorbeeld over Amendementnummer 102:

Conclusie

De VVD staat op een belangrijk punt in haar geschiedenis. De beslissingen die nu worden genomen, zullen niet alleen bepalen welke richting de partij opgaat, maar ook hoe belangrijk de partij blijft in de Nederlandse politiek. De grote vraag is hoe de VVD belangrijk en relevant kan blijven in een tijd waarin de traditionele rol van een middenpartij niet langer voldoet.

Een oplossing ligt in het volgen van de ideeën van Frits Bolkestein. Zijn manier van denken over liberalisme, met duidelijke argumenten en standvastige ideeën, kan een goede gids zijn voor de VVD in deze moeilijke tijd. Dit betekent niet dat we terug moeten naar vroeger, maar dat we Bolkesteins ideeën opnieuw moeten bekijken en toepassen op de problemen van nu. Moderne technieken, zoals taalmodellen, kunnen daaraan bijdragen. Dit vraagt om durf en een duidelijke visie, dingen die de VVD vroeger groot hebben gemaakt.

In deze tijd van politieke en maatschappelijke veranderingen kan de VVD alleen sterk blijven als ze een duidelijke keuze maakt. Dit betekent soms moeilijke besluiten nemen die niet iedereen leuk vindt, maar die wel nodig zijn om de partij een duidelijk gezicht te geven. De VVD staat op een kruispunt waar oude waarden en nieuwe ideeën samenkomen. De keuze die nu gemaakt wordt, zal bepalen hoe de VVD er in de toekomst uitziet en welke rol ze gaat spelen in het vormen van Nederland in de komende jaren.

Joost Smits, senior researcher Stichting Politieke Academie en VVD-lid

23 januari 2024